تحلیلی بر رابطه توده و فضا در مسکن بومی دوره قاجار در شهر اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده
گروه معماری و مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
10.48311/bsnt.2025.75047.0
چکیده
اهداف: تحلیل الگوهای ارزشمند معماری گذشته به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی هر جامعه، از اولویت‌های اصلی در فرآیند معاصرسازی معماری محسوب می‌شود. یکی از مؤلفه‌های کلیدی، سازماندهی توده و فضا است که می‌تواند مبنایی برای تدوین ضوابط طراحی پایدار و متناسب با هویت بومی در معماری معاصر فراهم آورد و به حفظ تعادل میان توده و فضا در بافت‌های شهری کمک نماید.
روشها: کمّی و مبتنی بر تحلیل داده مستخرج از 17 باب مسکن بومی اصفهان در دوره قاجار، به منظور دستیابی به نسبت فضا به توده بر اساس سه متغیر «مساحت زمین، موقعیت زمین در برزن و جهت بنا».
یافته‌ها: نسبت فضا به توده در مسکن معاصر نسبت به دوره قاجار افزایش داشته است؛ لیکن به دلیل افزایش تعداد طبقات و واحدهای مسکونی باعث گردیده است تا سرانه فضای باز برای هر واحد مسکونی کاهش یابد. از سویی در خانه‌های معاصر، نظام توده‌گذاری و قرارگیری حیاط در لایه‌های ابتدایی از اهمیت آن کاسته و این نقش به دیگر فضاها واگذار شده است. باید گفت حیاط در مسکن قاجار به عنوان یک عنصر نظام دهنده عمل می‌کند و در مسکن معاصر، یک فضای عبوری.
نتیجه گیری: در مسکن معاصر نسبت فضا به توده صرفا با مساحت زمین دارای رابطه است و جهت بنا و موقعیت زمین ارتباط معناداری با این نسبت ندارند؛ که این موضوع یکی از ضعف‌های ضوابط جاری محسوب می‌گردد. در حالی که در الگوی مسکن قاجاری میزان توده در انتها و ابتدای برزن سطح کمتری از زمین را نسبت به پلاک‌های میانی به خود اختصاص داده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


رضاپور حسین, مهدوی‌نژاد غلامحسین، سلطانی کرمانشاهی مجتبی. رابطۀ عمل به باورهای دینی با شادکامی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی سمنان. پژوهش در دین و سلامت. 1402؛ 9(1):20-32.  https://doi.org/10.22037/jrrh.v9i1.34726
صادقی  سجاد، مهدوی‌نژاد  غلامحسین، صادقی  علیرضا،فرهیدزاده  انسیه. مکتب طب اسلامی و دیدگاه‌های موافق. مجله تاریخ پزشکی, 1391، 4(10). ), 15 اسفند 1391:, 11-32.  https://doi.org/10.22037/mhj.v4i10.11750
فیضی محسن، خاک زند مهدی. تفکر طراحی در فرایند طراحی معماری. باغ نظر, 1384; 2(4): 13-23. https://www.bagh-sj.com/article_126_245.html
گودینی, جواد. ارائۀ تعریفی کل‌گرا از فرایند‌ طراحی معماری. باغ نظر, 1399; 17(91): 29-40. doi: 10.22034/bagh.2020.201047.4298. https://www.bagh-sj.com/article_118625_0.html
مدی حسین، ایمانی مرضیه. فناوری بایومیمیک و الهام از طبیعت. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۷؛۸(۱):۵۵-۴۷. https://bsnt.modares.ac.ir/article-2-26887-fa.html
مشهدی علی, نامداری محمدرضا, حبیبی عباس. تعیین پارامترها و شاخص های مساله محوری در فرایند طراحی معماری. مطالعات هنر اسلامی, 1399; 17(40): 283-298. doi: 10.22034/ias.2020.231017.1248 https://www.sysislamicartjournal.ir/article_127159.html?amp;&lang=fa&lang=en&lang=en
رضاپور حسین, مهدوی‌نژاد غلامحسین، سلطانی کرمانشاهی مجتبی. رابطۀ عمل به باورهای دینی با شادکامی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی سمنان. پژوهش در دین و سلامت. 1402؛ 9(1):20-32. https://doi.org/10.22037/jrrh.v9i1.34726
صادقی  سجاد، مهدوی‌نژاد  غلامحسین، صادقی  علیرضا،فرهیدزاده  انسیه. مکتب طب اسلامی و دیدگاه‌های موافق. مجله تاریخ پزشکی, 1391، 4(10). ), 15 اسفند 1391:, 11-32. https://doi.org/10.22037/mhj.v4i10.11750
 
زندیه مهدی، مهدوی نژاد محمدجواد. پساکرونا: درس هایی از تاثیر کووید ۱۹ بر حضور سالمندان در فضاهای باز جمعی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۱؛۱۲ (۴) :۱-۲۱. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-63454-fa.html
منصوری رضا، افراسیابیان شقایق‌. بازخوانی میراث معاصر تهران و الگویابی برای هویت شهری در معماری و شهرسازی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲؛۱۳ (۴): ۱۴۷-۱۸۰. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-73872-fa.html
نادری هادی، حناچی پیروز، مظاهریان حامد. چهارچوب فرآیند ارزیابی میراث معماری معاصر و بررسی آن در آثار ایران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲؛۱۳ (۱) : ۱۲۳-۱۴۱. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-63992-fa.html
دانشمندی محسن، تیزقلم زنوزی سعید، میرشاهزاده شروین. بررسی و تحلیل وضعیت معاصرسازی بناهای معاصر (۱۳۲۰ الی ۱۳۴۵) در کلانشهر تهران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴ (۱): ۹۰-۱۰۸. http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-71071-fa.html
امیرکیایی سیدمهدی، مفیدی شمیرانی سیدمجید، مهدوی نژاد محمد جواد، رییس سمیعی محمدمهدی. طراحی به روش واسازی و الگویی برای معماری زیستسازگار. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست. 1398؛21(12): 277-289. https://jest.srbiau.ac.ir/article_16185.html
پرویزی الهام، مهدوی نژاد محمدجواد، بمانیان محمدرضا. بررسی نحوه کیفیت ورود فناوری در تاریخ معماری مدرن. معماری و شهرسازی آرمان شهر. 1394؛8(15):1-14. http://www.armanshahrjournal.com/article_33528.html
پورجعفر محمدرضا، صادقی علیرضا، احمدی فریال. اصول و معیارهای طراحی منظر پایدار در مرمت منظر طبیعی مسیل خشک شیراز. فصلنامه علوم محیطی. 1389؛ 7(4):193-202. https://envs.sbu.ac.ir/article_96563.html
پورجعفر محمدرضا، محمودی نژاد هادی، ایلکا شاهین، عاقبت بخیر حامد. فراتحلیلی از ارزیابی رویکردهای توسعه گردشگری روستایی با تاکید بر تحلیل عوامل راهبردی(SWOT). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست. 1391؛14(2): 61-79. https://jest.srbiau.ac.ir/article_549.html
تدین کیا، مهدوی نژاد محمدجواد، شاهچراغی آزاده. کاربرد الگوریتم‌های ریاضی پیشرفته در یکپارچه‌سازی فرآیند طراحی معماری. معماری و شهرسازی پایدار. 1400; 9(1): 1-12. https://jsaud.sru.ac.ir/article_1454.html
ثریائی توحید، رنجبر احسان، مهدوی نژاد محمدجواد. مرور نظام‌مند ابعاد روانشناختی آسایش حرارتی مرتبط با مکان های شهری. گفتمان طراحی شهری: مروری بر ادبیات و نظریه های معاصر. ۱۴۰۲؛۴(۴):۳۰-۶۸. https://udd.modares.ac.ir/article-40-64865-fa.html
حسینی سیدامیر، فتحی شهاب‌الدین، بمانیان محمدرضا، مهدوی‌نژاد محمدجواد. رمزگشایی عناصر معماری به کمک دستور زبان شکل (گونه‌شناسی فضاهای 64 خانۀ تاریخی از کاشان، یزد و اصفهان). باغ نظر, 1403؛ 21(141): 5-14. doi: 10.22034/bagh.2025.424282.5497 https://www.bagh-sj.com/article_212709.html
حسینی زهراالسادات، اسلامی سیدغلامرضا، اعتصام ایرج. تاثیر حضور آسمان در فضای معماری بر بهداشت و سلامت روان انسان و کاهش جرم. نشریه طب انتظامی. 1400؛10(4): 281-288.  http://jpmed.ir/article-1-1026-fa.html
دانشجو خسرو، میرحسینی مجتبی، مهدوی نژاد محمدجواد. مقدمه‌ای بر گرایش به طبیعت در نمونه‌هایی از معماری معاصر ایران. هویت شهر. پاییز 1394.  9(23): 83-90. https://sanad.iau.ir/fa/Article/795498
دوست محمدی حامد،  مهدوی نژاد محمدجواد ، کامیابی سعید. معاصرسازی ژنوم معماری ایرانی با استفاده از الگوریتم های ترکیبی، مورد مطالعاتی: مسکن معاصر شهر سمنان. معماری و شهرسازی آرمان شهر. 2022؛(14)37: 15-27. http:/www.armanshahrjournal.com/article_147102.html
دیبا داراب. مروری بر معماری معاصر جهان و مسأله هویت. هنرهای زیبا. 1374؛ 1(1): 57-46. https://jhz.ut.ac.ir/article_15829_43f746d9a22ae953bffdecf5fdce0f50.pdf
ذوالفقاری طهرانی مهدیه، مهدوی نژاد محمدجواد، منصوری بهروز، انصاری مجتبی. (1401). توسعة زیست‏ سازگار در جغرافیای دارای میراث طبیعی؛ نمونة مطالعاتی: روستای گردشگری ابیانه. پژوهشهای جغرافیای انسانی. 54(2):479-498. https://jhgr.ut.ac.ir/article_79844.html?lang=fa
رهبر مرتضی، مهدوی نژاد محمدجواد، بمانیان محمدرضا، دوائی مرکزی امیرحسین. تبیین پارامترهای پایداری محیطی با استفاده از شبکه عصبی مصنوعی. معماری و شهرسازی پایدار. 1398؛ 7(2):169-182. https://jsaud.sru.ac.ir/article_1264.html
زرکش افسانه، مهیاری حسین، مهدوی نژاد محمدجواد. ارائه یک پوسته تطبیق پذیر هوشمند با رویکرد بیومیمتیک جهت کاهش مصرف انرژی. هویت شهر. 1401. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_20971.html?lang=fa
زمانیان سیده مهسا، لطیفی محمد، مهدوی‌نژاد محمدجواد. خوانش الگوهای اقلیمی در نمای خانه‌های ایرانی - اسلامی. بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی. 1402؛2(1): 16-29. https://sanad.iau.ir/Journal/pia/Article/904689
فردپور سارا، مهدوی نژاد دولت آبادی فریبرز، محمدجواد. معاصرسازی مفهوم اصالت معنایی در معماری نمای شهری تهران (مطالعه موردی: نماهای دوره پهلوی اول و دوم). هویت شهر. 1401؛16(2): 5-16. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_17740.html
طاهباز منصوره. ردپای قداست در معماری اسلامی ایران. صفه. 1383؛14(4-3):103-124. https://soffeh.sbu.ac.ir/article_99981.html?lang=fa
طاهباز منصوره. شکل مقدس. صفه. 1383؛14(1-2):95-125. https://soffeh.sbu.ac.ir/article_99967.html
 
گنجی خیبری ابوالفضل، دیبا داراب، مهدوی نژاد محمد جواد، شاهچراغی آزاده. طراحی الگوریتمیک "پالکانه" برای افزایش بهره مندی از نور روز در ساختمان. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 1394؛ 8: 35-52. http://www.armanshahrjournal.com/article_39305.html
 
لطیفی محمد، مهدوی‌نژاد محمدجواد. ریاضیات فضا و تجلی وحدت در مسکن بومی اصفهان (دورۀ قاجار). مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران. 1401؛1(1): 1-16. http://isia.usc.ac.ir/article_153474.html
لطیفی محمد، مهدوی‌نژاد محمدجواد. رهیافتی بر روزآمدی کهن الگوهای باارزش معماری ایرانی- اسلامی (نمونه موردی: خانه همت‌یار). بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی. 1401؛ 1(1):59-45. https://journals.iau.ir/article_697061.html
لطیفی محمد، مهدوی نژاد محمدجواد، دیبا داراب. منطق اجتماعی فضا در مسکن بومی قاجار اصفهان. مطالعات جامعه شناختی شهری. 10(37): 161-186. https://journals.iau.ir/article_682087.html
لطیفی محمد، مهدوی‌نژاد محمدجواد، یاناکونه جولیانا، پیمنتا دو واله کلارا. الگوی معماری اسلامی آینده با خوانش مبانی طراحی در مسکن بومی قاجار. مطالعات هنر اسلامی. 1400؛ 18(42): صفحه 327-42. http://www.sysislamicartjournal.ir/article_141231.html
لطیفی محمد، مهدوی‌نژاد محمدجواد. معاصرسازی الگوی مسکن بومی اصفهان بر پایۀ تحلیل روابط غیرشکلی پلان، نمونۀ موردی: خانۀ جنگجویان. مطالعات معماری ایران. 1401؛ 11(21): 185-203. https://jias.kashanu.ac.ir/article_112789.html?lang=fa
لطیفی محمد، مهدوی‌نژاد محمدجواد. چارچوب عملیاتی برای رایانش یکپارچه در طراحی معماری انرژی- فرم کارا؛ نمونه مطالعاتی: مسکن اصفهان. گفتمان طراحی شهری - مروری بر ادبیات و نظریه های معاصر. ۱۴۰۲؛ ۴ (۲) :۱۲۰-۱۳۵. http://udd.modares.ac.ir/article-40-65572-fa.html
مشهدی ابوالقاسم شیرازی مهدی، دیبا داراب، مهدوی نژاد محمدجواد. معاصرسازی اقتصادمبنا و حفظ میراث معماری معاصر راهکارهایی برای اقدام در بناهای مسکونی دهۀ 30 تا 50 شمسی. باغ نظر. 1402؛ 20(126): 69-80. https://www.bagh-sj.com/article_181097.html?lang=fa
معتضدیان فهیمه، مهدوی نژاد محمدجواد. گونه شناسی انواع و مشخصات فنی رف های نوری. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 1394؛ 8: 91-103. http://www.armanshahrjournal.com/article_39343.html
معروفی ندا، مهدوی نژاد محمدجواد، مرادی نسب حسین. ارزیابی تاثیر فرم پنجره در کیفیت نور فضاهای آموزشی در اقلیم BWk. پژوهش های اقلیم شناسی.، 1399؛ 1399(43): 127-142. https://clima.irimo.ir/article_126024.html
معروفی ندا، مهدوی نژاد محمدجواد، مرادی نسب حسین. نوردوستی در ساختمان های آموزشی؛ نمونه مطالعاتی: بهینه سازی جداره های جنوبی کلاس درس در شهر سمنان. معماری اقلیم گرم و خشک. 1401؛ 10(16): 164-181. http://smb.yazd.ac.ir/article_3023.html
مهدوی نژاد محمدجواد، ناگهانی نوشین. تأثیر سواد بصری بر درک زیبایی در آثار معماری. معماری و شهرسازی آرمانشهر. 1390؛ 4(7): 62-51. https://www.armanshahrjournal.com/article_32682.html
مهدوی‌نژاد محمد‌جواد، طاهباز منصوره، دولت‌آبادی مهناز. بهینه‌سازی تناسبات و نحوه استفاده از رف نور در معماری کلاس‌های آموزشی. نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی. 1395؛ 21(2): 81-92. https://jfaup.ut.ac.ir/article_60164.html
مهدوی‌نژاد محمدجواد. گفتمان معماری سرآمد: الگویی برای نقد آثار معماری معاصر. هویت شهر. 1396؛11(2):53-67. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_10930.html
مهدوی نژاد محمدجواد. در جستجوی معماری سرآمد: ظرفیت های معماری معاصر ایران برای تبدیل به میراثی برای آینده. معماری و شهرسازی آرمان شهر. 1395؛9(17):129-138. http://www.armanshahrjournal.com/article_44611.html
مهدوی نژاد محمدجواد، جوانرودی کاوان. مقایسه تطبیقی اثر جریان هوا بر دوگونه ی بادگیر یزدی و کرمانی. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. 1390؛ 3(4): 69-80. https://jfaup.ut.ac.ir/article_29678.html
مهدوی نژاد محمدجواد. نسبت مفهومی نظریه معماری سرآمد با سایرجریان های هویت گرا در کشورهای در حال توسعه. رهپویه حکمت هنر. 1401؛ (1)1 : 27-38. https://rph.soore.ac.ir/article_697030.html

  • تاریخ دریافت 08 مرداد 1404
  • تاریخ بازنگری 01 آبان 1404
  • تاریخ پذیرش 03 آبان 1404