کاوشی تطبیقی-تحلیلی در تفاوت‌های میان شواهد متنی و کالبدی مجموعه تاریخی شمسیه یزد

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
شهاب‌الدین تصدیقی 1
محمدعلی خان‌محمدی 2
عباس ترکاشوند 3
1 دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
2 دانشیار دانشکده معماری دانشگاه علم و صنعت ایران
3 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران
چکیده
اهداف: در این مقاله، شمسیه‌ی یزد، مجموعه‌ای متعلق به قرن ۸ هجری قمری، از دریچه‌ی دو متن تاریخی «تاریخ یزد» (اثر جعفری) و «تاریخ جدید یزد» (اثر کاتب) – هر دو متعلق به قرن ۹ - بررسی می‌شود. تفاوت میان توصیفات این دو متن با یکدیگر و با کالبد بجای‌مانده از بنا، چارچوبی برای فهم این بنا و ادراک آن در گذشته فراهم سازد.

روش‌ها: این مقاله با روش تاریخی-تفسیری، ابتدا به بازشناسی مجموعه‌ی شمسیه در وقفنامه‌ی جامع‌الخیرات می‌پردازد و سپس با قیاس توصیفات جعفری و کاتب با یکدیگر و با وقفنامه و کالبد بنا، به موارد اختلاف میان توصیفات می‌پردازد. نهایتا با مداقه در بستر اجتماعی بنا و بافتار کلی این متون، به بازشناسی مجموعه‌ی شمسیه و نوع نگاه متون به آن می‌پردازد.

یافته‌ها: اختلاف اصلی بین متن جعفری و کاتب در خصوص شمسیه، نوع اشاره به جزئیات تزیینی و ممرهای آبرسانی است. همچنین در حالی که در متون قرن ۹ از دو مدرسه در این مجموعه یاد شده است، در جامع‌الخیرات تنها از یک مدرسه یاد می‌شود. تفاوت‌های خُرد دیگری نیز میان توصیف جعفری و کاتب وجود دارد.

نتیجه‌گیری: کلید فهم تفاوت‌ها، تفاوت نوع نگاه دو نویسنده است؛ در حالی که جعفری به کلیت بنا و ممرهای سطحی آب توجه بیشتری دارد، کاتب به تزیینات بنا و آب‌های زیرزمینی وزن بیشتری می‌دهد. همچنین تفاوت بستر اجتماعی قرن ۹ با قرن ۸، باعث شده است که بنای دارالسیاده‌ی شمسیه تدریجا با عنوان «مدرسه» یاد شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

اردبیلچی ایلقار، حقیر سعید، مظاهریان حامد، خاقانی سعید. مطالعه‌ی اسناد سازمان‌های بین‌المللی در تدوین رویکردهای طراحی میان بافت تاریخی در دوران معاصر. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۶۶-۸۹. [Article]
Daneshpajooh M, Afshar I. (Eds), Jaame’ Al-Khairat, Farhang-e Iran Zamin, Tehran, ,1973. [Article]
امانی مصطفی، ایرنه دل موناکو آنا، ننچینی دینا. تحلیل امکان کاربرد نظریه گوستاوو جووانونی به عنوان الگوی اقدام در بافت قدیمی و کهن شهر تاریخی تبریز. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲; ۱۳ (۴) :۱-۲۶. [Article]
Azizi R, Tabatabaei Jebeli Z. Study of Motifs in Zoroastrian Needlework, Based on Anthropological Aspect of Art. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 2020; 17(85): 17-30. doi: 10.22034/bagh.2020.164417.3925 [Article]
بهنوا بابک، رئیسی نافچی مهدی. آسیب‌شناسی شیوه‌های متداول اسکان موقت و نقش نیمه-پیش‌ساختگی بر ایجاد الگویی کارا. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۱-۱۶. [Article]
Rostami F. Yazd: A Traditional Iranian Desert City. InInside Outside: The Hidden Voices of Historic-Old-New Yazd 2024 Jun 21 (pp. 47-96). Cham: Springer Nature Switzerland. https://www.bagh-sj.com/article_107799.html?lang=en [Article]
پورباقر سمیه. رویکردی طراحی مبنا به معماری سرآمد: تعامل هویت بومی و فناوری‌ها نوظهور. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲; ۱۳ (۴) :۱۲۳-۱۴۶. [Article]
Azizi R, Tabatabaei Jebeli Z. 'Study of Motifs in Zoroastrian Needlework, Based on Anthropological Aspect of Art', The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 2020;17(85), pp. 17-30. doi: 10.22034/bagh.2020.164417.3925 Available at: https://www.bagh-sj.com/article_107799.html?lang=en [Article]
دانشمندی محسن، تیزقلم زنوزی سعید، میرشاهزاده شروین. بررسی و تحلیل وضعیت معاصرسازی بناهای معاصر (۱۳۲۰ الی ۱۳۴۵) در کلانشهر تهران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۹۰-۱۰۸. [Article]
Arjomand SA. A Decade of Persianate Studies. Journal of persianate studies. 2015 Nov 26;8(2):309-33. https://brill.com/view/journals/jps/8/2/article-p309_8.xml [Article]
ذوالفقاری طهرانی مهدیه، مهدوی‌نژاد محمدجواد، انصاری مجتبی، منصوری بهروز. شاخص های موثر در بازتعریف معماری ایرانی به عنوان معماری زیست سازگار و دوستدار طبیعت. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳; ۱۴ (۲) :۱-۲۰. [Article]
Kamalizad J. The Landscape Archaeology in Lanjān Plain of Iṣfahān, Iran, During the Islamic Period (650–1722 AD)(Preliminary Report). Archaeologies. 2016 Apr;12:91-109. Available at: https://link.springer.com/article/10.1007/s11759-016-9287-1 [Article]
رحمانی هیوا، پورزرگر محمدرضا. بازشناخت ماهیت فضای معماری معاصر در میراث ایران زمین براساس خوانش فضای تغزل (فضای آشکار و پنهان) شعر حافظ. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱): ۳۵-۴۷. [Article]
Mir Dehghan F A, Zarei MA, Nouri J. The physical-spatial structure of Yazd city from the beginning of the Islamic period to the end of the Al-Mozafar period Based on available evidence. Geography (Regional Planning), 2019, 9(36), 159–178. [Persian] https://www.jgeoqeshm.ir/article_99025_363e65d7d7009dca5c7fe7e5519b2482.pdf?lang=en [Article]
صدری سید علی اکبر، کابلی محمد هادی، میرزارضایی میترا، سلیمانی محمدرضا. به کارگیری مدل دیفیوژن پنهان، مبتنی بر شبکه های عصبی در ارائه الگویی برای تولید مدارک معماری (شکل زایی طرح مسکونی). نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۴؛۱۵(۱):۱-۲۶. [Article]
Dormohamadi M. Typology of historical houses in muzaffarid era: case study of ardakan city, Yazd, Iran. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences. 2020 Jul 24;44:945-52. https://isprs-archives.copernicus.org/articles/XLIV-M-1-2020/945/2020/ [Article]
طاهری پریا، رسول زاده مریم. فراتحلیل کاربردهای هوش مصنوعی در معماری داخلی: فصل تازه ای برای ساختمان سالم. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛ ۱۴(۲):۱۳۹-۱۵۸. [Article]
Emami Meybodi D., Rethinking the architecture of Shamsiya Yazd school, Iranian and Islamic architectural and restoration research, 2020, 3(6-7) [Persian] https://shij.ir/maremat/upload/maremat/Content/201027_13/Maremat-No6.7-Digital.pdf [Article]
طهموری علی، منصوری بهروز، عزیزی شادی. وجوه تاثیرگذار فناوری نوین در شکل‌گیری نمای ساختمان های آیکونیک معاصر. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۴۸-۶۵. [Article]
10. Nikzad, Z., Mehr-‘Ali Kord-bacheh, M., Madrasas of Yazd in the Kakuyid and Atabakan Periods: Architecture and Function of Religious Schools Based on Historical Reports and Environmental Evidence, Journal of Iranian Architecture Studies, 2024, 12(24): 5-25. [Persian] https://doi.org/10.22052/jias.2024.253321.1234
علیزاد گوهری نغمه، شاهدی بهرام، احمدی فرشته. تحلیل مولفه‌های فضایی تاثیرگذار بر حضورپذیری فضاهای تجاری بر پایه روابط غیرشکلی؛ نمونه موردی: بازار اصفهان. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲؛۱۳(۳):۳۰-۵۰. [Article]
Emami Meybodi D., Researching the Muzaffarids and Timurid Schools in Yazd Based on Historical Texts, Parseh Journal of Archaeological Studies, 2022, 6(21): 9 [Persian] https://doi.org/10.30699/PJAS.6.21.217 [Article] [DOI]
کریمی کیهان، معتضدیان فهیمه، موذن سجاد، چشمه قصابانی مریم. خوانش وجوه ناملموس میراث معماری صنعتی با تمرکز بر سیلوی تهران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۱۰۹-۱۳۶. [Article]
Einifar A, Khademzade M H, Recognition of the Architecture of Yazd in Atabakan Period, Using Historical Documents (Case Study: Atabak Qotb-Al’Din’s Dowlat-Khaneh Complex). Journal of Architecture and Urban Planning, 2011, 3(6): 123-138. [Persian] https://doi.org/10.30480/aup.2011.176 [Article] [DOI]
مالک کاوکانی علیرضا، مظفر فرهنگ، وفامهر محسن. کاربرد هندسه معناگرا و تزئینات حُسن‌محور در شبستان مساجد، نمونه‌های موردی؛ مساجد ارزشمند معاصر ایران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۱۷-۳۴. [Article]
Mirhoseini M.H., Yazd from the rise to the fall of Muzaffarid dynasty, Master of history thesis. University of Tehran, 1993
مفرح بناب مجتبی، مسائلی صدیقه، اکرمی غلامرضا. بررسی دلایل کارکرد تقلیل دهنده مقررات ملی ساختمان در کم رنگ شدن مفاهیم طراحی در معماری معاصر. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۲):۹۹-۱۱۸. [Article]
Emami Meybodi D. Courtyard Evolution in Houses of Yazd from the Muzaffarid to the Safavid Era. Journal of Iranian Architecture Studies. 2022 Aug 23;11(21):225-47. https://journal.richt.ir/mbp/article-1-627-en.html [Article]
منصوری رضا، افراسیابیان شقایق‌. بازخوانی میراث معاصر تهران و الگویابی برای هویت شهری در معماری و شهرسازی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲; ۱۳ (۴) :۱۴۷-۱۸۰. [Article]
Mancini-Lander, D. J., Subversive skylines: Local history and the rise of the Sayyids in Mongol Yazd, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 2019, 82(1): 1–24 https://doi.org/10.1017/S0041977X18001015 [Article] [DOI]
مهرورز فاطمه، بمانیان محمدرضا، زرکش افسانه. بهینه سازی الگوی معماری بوشهر با هدف آسایش بصری و کنترل مصرف انرژی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳; ۱۴ (۲) :۲۱-۴۰. [Article]
Ibrahim Zarei M, Mirdehghan F, Khademzadeh MH. The Decorations and Their Ornamental Value in Residential Architecture During Muzaffarid Dynasty in Yazd, Iran. Journal of Iranian Architecture Studies. 2022 Jan 26;5(9):101-22. https://jias.kashanu.ac.ir/article_111761_en.html?lang=en [Article]
نوری عبداله، دانشجو خسرو. نقش طبیعت در سازگاری محیط با مخاطب در فضاهای اداری شهر همدان. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳; ۱۴ (۲) :۵۷-۹۸. [Article]
Hultzsch, A., An archaeology of perception: Verbal descriptions of architecture in travel writings [Doctoral, UCL (University College London)], In Doctoral thesis, UCL (University College London), 2011. https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1335832/ [Article]
نوری عبداله، دانشجو خسرو، فرج اللهی راد امیر. مراحلِ تولیدِ اثر معماری در ارتباط با طبیعت با هدف تربیتِ متخصصین. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲; ۱۳ (۳) :۱۰۲-۱۲۸. [Article]
Noroozi J, Sadeghifard M. The Importance of... Journal of Iranian Islamic Period History. 2022 Dec 22;13(33):129-53. https://tuhistory.tabrizu.ac.ir/article_16125.html?lang=en [Article]
نوری هرزویلی نسیم، سوزنچی کیانوش، حقیقت بین مهدی. ارائه مدل مفهومی منظر سلامت برمبنای مکانیزم‌های ادراکی/ تکاملی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲; ۱۳ (۳) :۵۱-۶۶. [Article]
نهری زهرا، معتمدمنش مهدی. نگاهی نو به افزایش کیفیت پروژه‌های دولتی در ایران با استفاده از فناوری‌های نوین. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳; ۱۴ (۲) :۴۱-۵۶. [Article]
Semsar Yazdi A., Karimian A., Re-identification of Vaqfabad Qanat in Yazd, An urban landscape in eighth and fourteenth centuries Hegira, Athar Journal, 2018, 79: 41, [Persian] Available at: http://journal.richt.ir/athar/article-1-861-fa.html [Article]
Ya’qubi M., Samani S.M., and Montazeri Moqaddam H., Dar al-Siyadah; the Historical Background of Its Establishment; Its Status and Function in the Time of Mongol Ilkhanate, Tarikh-e Ialam dar Ayene-ye Pajoohesh, 2014, 37(11): 117 [Persian] Available at: https://www.magiran.com/p1428968 [Article]