گونه‌شناسی کالبدی‌فضایی کاروانسراهای برون‌شهری شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه بر پایۀ ترکیب بندی فضایی پلان معماری

نوع مقاله : پژوهشی اصیل

نویسندگان
تورج خسروی جاوید 1
شهریار ناسخیان 2
حمید رضا جیحانی 3
1 پژوهشگر دکتری مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی، گروه مرمت بنا، دانشکده حفاظت و مرمت ، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه مرمت، دانشکده مرمت و حفاظت، دانشگاه هنر اصفهان، ایران
3 دانشیار مرکز مستندنگاری و مطالعات معماری و مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، ایران
10.48311/bsnt.2025.1015
چکیده
اهداف : هدف این جستار مطالعه کاروانسراهای این محدوده و ارائه الگوهای پلان معماری کاروانسراهای برون شهری شبکه راه تاریخی اصفهان به ری و ساوه بر پایه ترکیب بندی فضایی اتاق با شترخان است.

روش ها: روش گردآوری داده های این پژوهش بر اساس مشاهدات و برداشت های میدانی ، مطالعات کتابخانه ای ، بررسی اسناد و نقشه های معماری کاروانسراها و مطالعه تصاویر هوایی است. روش تجزیه و تحلیل بر پایه رویکردهای تفسیری ، تاریخی و مقایسه ای است. روش دست یابی به اطلاعات به صورت استدلال استقرایی است. در این محدوده 60 کاروانسرا شناسایی شده است. از میان جامعه آماری فوق ،13کاروانسرا بعنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شده اند. انتخاب این نمونه ها به صورت هدفمند و غیراحتمالی و براساس یافته های تحقیق بوده و از هر گونه شناسایی شده 1 کاروانسرا بررسی شده است.

یافته ها: یافته های پژوهش حاکی از آن دارد که برخی از کاروانسراها بسیار شبیه بهم هستند و در یک دوره زمانی ساخته شده و گونه بندی آنها نیز شبیه به یکدیگر هستند که این ناشی از وجود سازمان و تشکیلاتی واحد و معمار و طراح مشترک می باشد و در نتیجه پلان معماری و جزییات آنها مشابه است. در جامعه آماری این پژوهش، 13 گونه و الگوی معماری کاروانسرا براساس مطالعه نقشه معماری آنها شناسایی شد. این گونه ها و الگوها بر اساس ترکیب بندی فضایی پلان معماری آنها ( ترکیب اتاق با شترخان) بدست آمده است.

نتیجه گیری: نتیجه کاربردی این پژوهش دست یابی به شباهت ها و تفاوت های کاروانسراها و استفاده از این وجوه افتراق و اشتراک در مرمت کاروانسراها می باشد. کاروانسراهایی که در یک مسیر تاریخی مشترک با ویژگی های فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی مشترک هستند غالبا ویژگی های معماری شبیه به هم دارند، در نتیجه از این شاخصه می توان برای مداخله در آنها سود جست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آقایی‌مهر معین، میرهاشمی‌نسب‌آستانه سیدصادق، دانشجو خسرو، خیاط زنجانی محمد. ﺗﻨﺎﻇﺮ ﺟﻠﻮهﻫﺎی ﻧﻮر در اﻧدیشهﻫﺎی ﺳﻬﺮوردی و ﻣﻌﻤﺎری دوره ﺻﻔﻮیه. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۷؛ ۸(۲):۱۲۳-۱۳۱. [Article]
Emami A, Sarbazzadeh M, Abedi M.H, Candy M. Geometric pattern and spatial structure of -Iranian plain caravanserais, with emphasis on Khorasan plain caravanserais. Quarterly Bulletin of Great Khorasan. 2022 March. 12(45), p.1-16. https://doi.org/10.22034/jgk.2022.308508.0 [Article] [DOI]
اردبیلچی ایلقار، حقیر سعید، مظاهریان حامد، خاقانی سعید. مطالعه‌ی اسناد سازمان‌های بین‌المللی در تدوین رویکردهای طراحی میان بافت تاریخی در دوران معاصر. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱):۶۶-۸۹. [Article]
Sepidnameh H, Salehi Kakhaki A. Sassanid-Islamic Caravanserais of Southwest Iran: A Case Study (Mohammad Abad Caravanserai in Kohgiluyeh Region). International Journal of Iranian-Islamic Studies. 2021 June. 11(2) .p. 119-149. https://doi.org/10.30484/jii.2021.2831.1044 [Article] [DOI]
اسدی ساروی سیدمحسن، ایزانلو مهدی، سیدعلی پور سیدخلیل. تدوین راهبردهای توسعه پایدار گردشگری در مناطق کویری شمال شرق استان کرمان. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۱؛ ۱۲(۲):۹۴-۷۴. [Article]
Rahimi Jafari F, Raie H, Mohammad Moradi A. Architectural Reinterpreting of Tarlab Qom Historical Caravanserai. Journal of Applied Arts .2024 November. 3(3), p. 45-62. https://doi.org/10.22075/aaj.2024.31781.1193 [Article] [DOI]
اسماعیل زاده پریسا، مختاری طالقانی اسکندر، اصغرزاده علی. تحلیلی بر سازه های چوبی شیبدار در ساختمان‌های صنعتی شمال ایران مربوط به دوران پهلوی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۱؛ ۱۲(۱): ۱۴۵-۱۲۸. [Article]
Lotfalikhani E, Danaeinia A. Typology Architecture of the Stone Caravanserais of the Seljuk Period in Qom Province. International Journal of Applied Arts Studies .2017 July .2(1). P.1-17. Available at: http://www.ijapas.ir/index.php/ijapas/article/view/82 [Article]
امانی مصطفی، ایرنه دل موناکو آنا، ننچینی دینا. تحلیل امکان کاربرد نظریه گوستاوو جووانونی به عنوان الگوی اقدام در بافت قدیمی و کهن شهر تاریخی تبریز. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۲؛۱۳(۴):۱-۲۴. [Article]
Rehro Mehrabani S, Nouri S. Comparative analysis of Safavid era caravanserais in Kermanshah province from a typological perspective in order to present the influential physical components. Journal of Islamic Art Studies. 2023 December. 19(47) p. 675-688. Doi: 10.22034/ias.2023.379601.2134. Available at: https://www.sysislamicartjournal.ir/article_166612.html?lang=en [Article]
باصولی, مهدی, درخش, سعیده. بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین. منظر, 1400; 13(54): 28-37. doi: 10.22034/manzar.2020.228329.2062 [Article]
Andaroodi E , Andres F. Advanced Classification of Architecture Heritage: A Corpus of Desert on Rout Caravanserais. International journal of architectural heritage. 2018 December. 14(3) .p.433-456. https://doi.org/10.1080/15583058.2018.1547801 [Article] [DOI]
باصولی, مهدی, درخش, سعیده. بررسی کارکردهای کاروانسراهای ایرانی با رویکردی منظرین. منظر, 1400; 13(54): 28-37. doi: 10.22034/manzar.2020.228329.2062 [Article]
Kiani MY, Klais V. List of Iranian caravanserais (Volumes I and II). Tehran: Publications of the Iranian Cultural Heritage Organization. 1994 May. Available at: https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/1036749 [Article]
بهرامی پناه امیر، امیرزاده دانا الناز. جلوه های پایداری در معماری ایران؛ نمونه مطالعاتی: خانه مینایی تهران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۰؛۱۱(۲):۱۰۰-۸۶. [Article]
Attarian K, SafarAli Najar B. Defining Sustainability Characteristics for Residential Buildings in Hot and Humid Climate (Case Study: Traditional Houses of Ahwaz). Naqshejahan - Basic Studies and New Technologies of Architecture and Planning. 2018 Dec 10;8(3):161-170. [Persian] https://dorl.net/dor/20.1001.1.23224991.1397.8.3.3.9 [Article]
ثواقب جهانبخش، نجفی علی آبادی فردین. نقش صفویان در رشد کاروانسراها. فصلنامه تاریخ. مهر 1391؛ 7(26). [Article]
Bolouhari S, Barbera L, Etessam I. Learning Traditional Architecture for Future Energy-Efficient Architecture in the Country; Case Study: Yazd City. Naqshejahan - Basic Studies and New Technologies of Architecture and Planning, 2020 Sep 10;10(2):85-93. [Persian] https://dorl.net/dor/20.1001.1.23224991.1399.10.2.3.1 [Article]
حسینی واجاری مصطفی، مرادی نسب حسین، بهزادنسب مرتضی، نیکخواه شهمیرزادی محمود، سلطانی مجید. بررسی تطبیقی عملکرد حرارتی سایبان‌های چندلایه با هندسه‌های پیچیده در نمای دو پوسته. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳; ۱۴ (۴) :۱۲۵-۱۵۶. [Article]
Amirhajlu S, Saghaei S. Quarterly Journal of Iranian Art history in Islamic period. 2024 Aug 1(1). P. 165-188. Doi: 10.22080/HPAI.2024.4625. Available at: https://hpai.journals.umz.ac.ir/article_4625.html [Article]
خسروی محمدباقر، بمانیان محمدرضا، سیفیان محمدکاظم. نقش هویت ساز قاعده لاضرر در شکل گیری الگوی معماری اسلامی. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۲؛۳(۱):۳۰-۱۹. [Article]
Siroux M. Iranian Caravanserai and Small Buildings on the Roads. (A. Behnam, translator) Tehran: National Organization for the Preservation of Antiquities of Iran Publications.1949. Available at: https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/217590 [Article]
دنبلی سارا، کلانتری‌خلیل‌آباد حسین، آقاصفری عارف. ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی ﻫﻮیت ﻣﻨﻈﺮ ﺷﻬﺮی در ﺷﻬﺮﻫﺎی ایراﻧﯽ- اﺳﻼﻣﯽ، ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻮردی ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۷؛۸(۴):۲۳۰-۲۲۳. [Article]
Hillen Brand R. Islamic Architecture (Fifth Edition). (B. Ayatollahzadeh Shirazi, translator). Tehran: Rozeneh Publications . 2010. Available at: https://lib.ut.ac.ir/site/catalogue/510865 [Article]
رحمانی هیوا، پورزرگر محمدرضا. بازشناخت ماهیت فضای معماری معاصر در میراث ایران زمین براساس خوانش فضای تغزل (فضای آشکار و پنهان) شعر حافظ. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛۱۴(۱): ۳۵-۴۷. [Article]
Khosravi Javid T, Valibeig N. A Comparative Study of Qalah Sangi Parand and Haj Kamal Caravanserais on the Way to the Silk Road: A Solution for Retrieving the Lost Parts. Journal of Revitalization School. 2024 Oct . 2(3). p. 6-17. Available at: http://jors-sj.com/article-1-28-en.html [Article]
صدر امیرحسین, علی پور رضا, محمودی مریم, رسولی عنبر زهرا. بررسی نوزمین‌ساخت پهنه گسل کاروانسرا بر پایه الگوهای ریخت‌زمین‌ساختی و فرکتالی حاکم بر شمال نوبران، شمال‌باختر ایران. جغرافیا و مخاطرات محیطی, 1400; 10(4): 1-23. doi: 10.22067/geoeh.2021.69902.1044 [Article]
Kavian M, Gholami G. A study of the evolution of the architecture of courtyard caravanserais in central Iran. Quarterly Journal of Athar. 2017 April .37(75). P. 49-66. Available at: http://journal.richt.ir/athar/article-717-1-fa.html [Article]
قائم گیسو. تاثیر معماری باغ های متقدم ایران بر معماری باغ های متاخر. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۶؛۷(۳):۷۸-۶۳. [Article]
Mohammadzadeh M, Farkish H . A study of the typology of vernacular architecture to achieve the principles of designing residential buildings in the Masheh neighborhood, Kish Island. Quarterly Journal of Islamic Architecture Research. 2011 Winter 9(33) p. 66- 81. Doi: 10.52547/jria.9.4.1. Available at: http://jria.iust.ac.ir/article-1-1186-fa.html [Article]
کاظمی الهام، خجسته قمری محمد امین، درس خوان رسول، صالحی پروانه. بررسی نقش فضاهای مربوط به مراسم های مذهبی در شهر اسلامی با تاکید بر اجرای مراسم محرم (نمونه موردی: تیمچه مظفریه تبریز). نقش جهان-مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. 1396؛7(4): 84-99. [Article]
Memarian G, Dehghani Tafti M. In search of a new meaning for the concept of type and typology in architecture (case study: the hall-shaped house of Taft). Quarterly Journal of Housing and Rural Environment. 2018 November .162(37). p. 21-38. Doi: 10.22034/37.162.21. Available at: http://jhre.ir/article-1-1519-fa.html [Article]
متقی ملیکا، نوروز برازجانی ویدا، دهباشی شریف مزین. نقش تغییر کاربری در شبکه فضای میانوند و دینامیسم شهری؛ نمونه موردی: خانه‌های تاریخی تهران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۰؛ ۱۱(۲): ۲۷-۴۸. [Article]
Pourjafar M, Amini M, Varzaneh EH, Mahdavinejad M. Role of bazaars as a unifying factor in traditional cities of Iran: The Isfahan bazaar. Frontiers of Architectural research, 2014 Mar 1;3(1):10-9. https://doi.org/10.1016/j.foar.2013.11.001 [Article] [DOI]
محمدزاده رحمت، جوانرودی کاوان. بازطراحی فضاهای جمعی و خصوصی مسکن در ساختار شهر ایرانی - اسلامی مطالعه موردی مجتمع بهارستان ۲ سنندج. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۵؛ ۶(۲):۳۶-۴۷. [Article]
Jeyhani H. R, Saberi S. Architectural Typology of Mosques in the Historical Bazaar of Kashan. Two Quarterly Journals of Kashan Studies. 2023. Winter 15(2) .p. 65-100. Doi: 10.22052/kashan.2022.246005.1039 [Article]
مشهدی ابوالقاسم شیرازی مهدی، دیبا داراب. تحلیل الگوهایی غیرشکلی پلان بناهای مسکونی با ارزش شهر تهران در دهه های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۱; ۱۲(۳):۱۲۱-۹۷. [Article]
Mahdavinejad M, Mashayekhi M, Bahrami M. Mosque Design Patterns in Contemporary Architecture. Journal of Islamic Architecture Research. 2015 Winter. 2(4); P. 3-19. Available at: http://jria.iust.ac.ir/article-1-107-fa.html [Article]
مظاهریان حامد، کی نوش امیرمهدی، کی نوش آریا. توسعه درونزای شهری و باززنده سازی هویت شهری معماری اسلامی ایران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۳۹۶؛۷(۱):۱۲-۱. [Article]
Zarghami E, Fatourehchi D. Architectural impacts of traditional houses as an Iranian-Islamic Cultural Identity on Iranians Mental Health Outcomes. Naqshejahan - Basic Studies and New Technologies of Architecture and Planning. 2018 Mar 10;7(4):30-46. [Persian] https://dorl.net/dor/20.1001.1.23224991.1396.7.4.6.7 [Article]
نوری عبداله، دانشجو خسرو. نقش طبیعت در سازگاری محیط با مخاطب در فضاهای اداری شهر همدان. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۳؛ ۱۴(۲):۵۷-۹۸. [Article]
Bakhshi J . Pictures of Baqer Abad Caravanserai in Qom. 2014 January. Self- published work. Available at : Kouchaki M, Mahdavinejad M, Zali P, Ahmadi S. Magnet-based Interactive Kinetic Bricks. Aulikki Herneoja Toni Österlund Piia Markkanen Oulu School of Architecture University of Oulu. 2016:213. [Article]
یزدانی مائده، انصاری مجتبی، پورجعفر محمدرضا. آزمایشگاه زنده شهری به مثابه روشی برای گذار فرهنگی به معاصرسازی پایدار؛ نمونه موردی: محله جماران. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری های نوین معماری و شهرسازی. ۱۴۰۱؛ ۱۲(۱):۴۰-۲۰. [Article]
Talebi H, Modiri M, Tarhani F. Prioritize Components of Tourism Development in Iran with Fuzzy Hybrid MCDM Approach Case Study: Iran Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization. Journal of Tourism Planning and Development. 2017 May 22;6(20):94-114. [Article]
یوسف وند یونس، پرویز احمد، میری فرشاد. بنای موسوم به «تپه‌زاغه» در شهرستان رومشکان (استان لرستان)؛ کاخ یا کاروانسرا؟. پژوهش های باستان شناسی ایران. اسفند 1400؛ 11(31): 53-80. شناسه دیجیتال (DOI): 10.22084/nb.2021.22295.2192 [Article]
Ball W. Some rock-cut monuments in southern Iran. Iran. 1986 Jan 1;24(1):95-115. https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/05786967.1986.11834322 [Article]
Garmroudi AA. An Investigation on Interior Spaces Related to Ornamentations (Based on Material) of Selected Spatial Houses of “Kashan”(IRAN) in QAJAR Period (19th) (Master's thesis, Eastern Mediterranean University (EMU)-Doğu Akdeniz Üniversitesi (DAÜ)). http://i-rep.emu.edu.tr:8080/xmlui/handle/11129/3283 [Article]
http://bsnt.modares.ac.ir/article-2-59374-fa.html